First published on 28th of May, 2016, in Nederlands Dagblad |

Kerkgebouwen sluiten, maar daarmee verdwijnt religie niet uit de stad. Dat zegt antropoloog Daan Beekers. Hij werkte mee aan de internationale fototentoonstelling The Urban Sacred, die volgende week zaterdag opengaat in het Ignatiushuis in Amsterdam.

 

1 Wat kunnen we op die expositie zien?

‘Grote steden worden vaak gezien als de meest seculiere plekken op aarde, maar zelfs daar is religie nog heel aanwezig. Al moet je soms goed kijken. Drie jonge Duitse fotografen zijn in Berlijn, Londen en Amsterdam de straat op gegaan. In Amsterdam hebben ze gefotografeerd bij drie herbestemde kerken, waar ik onderzoek heb gedaan. In de katholieke Chassékerk zit nu een danscentrum, de jezuïetenkerk De Zaaier is een moskee en in de gereformeerde Bethelkerk zit een pinkstergemeente.’

 

2 Wat gebeurt er met een kerk als daar een danscentrum in komt?

‘De eigenaar van het danscentrum zocht helemaal geen kerk, maar toen hij het gebouw gezien had, wilde hij de sfeer ervan zo veel mogelijk behouden. Dat gaf nog een hoop discussie met de parochie, want de kerk wil kerkgebouwen die dichtgaan, juist zo veel mogelijk ontkerkelijken. Binnen zijn alle kruisen en andere symbolen weggehaald of afgedekt. Maar als de dansers er bezig zijn, zie je altijd nog die kerk, de ruimte, de oude zijbeuken.’

 

3 Maar als kerk is het gebouw gesloten. Is er dan nog wel ‘religie’ zichtbaar?

‘Een kerk wordt nooit zomaar een gebouw. Voor oud-gebruikers blijft het een belangrijke plek, vanwege hun herinneringen. En niet-kerkelijke mensen hechten vaak toch veel waarde aan kerkgebouwen, als symbool van plaatselijke of zelfs Nederlandse cultuur en identiteit. De Chassékerk zou gesloopt worden, maar daartegen kwam de buurt in opstand. Dat gebeurt vaker. Men verwijt dan het bisdom of het kerkbestuur dat “ze onze kerk willen slopen’’.’

 

4 Hoe ging het bij de kerk die een moskee werd?

‘De Fatih-moskee aan de Rozengracht is de grootste moskee van Amsterdam, maar ze worstelt met haar onzichtbaarheid. Toen de kerk moskee werd, is de ingang afgesloten, want die was aan de kant waar moslims naartoe bidden, richting Mekka. Je ziet nu een onopvallende deur naast de fietsenwinkel die in het portaal zit. Na veel gesteggel met de welstandscommissie komt er nu een grotere ingang. Nadat ze jaren is gezien als een schuilmoskee, wil de Fatih-moskee nu zichtbaar worden. De jezuïeten, ooit begonnen in een schuilkerk, bouwden hier in 1929 een grote, opvallende kerk. Dus de geschiedenis herhaalt zich.’

 

5 Wat voor indruk hoopt u dat bezoekers van de tentoonstelling meenemen?

‘Religie verdwijnt niet, maar groeit mee met de stad. De bevolkingssamenstelling verandert, de kerkgang loopt terug, maar kerkgebouwen blijven heilige huisjes. Veel kerken houden een religieuze bestemming; ze worden overgenomen door christenen met een migrantenachtergrond of door moslims. Tegelijk krijgen herbestemde kerkgebouwen een nieuwe waarde, als christelijk erfgoed. De lange christelijke geschiedenis van Nederland blijft zichtbaar door die materiële overblijfselen. Ook voor jongeren blijven kerken religieuze symbolen, denk ik. Wel is hun kennis van religie vaak erg beperkt. Vandaar dat ik met collega-religieonderzoekers eerder heb gepleit voor meer religieonderwijs op school.’

 

6 Zijn er verschillen tussen Berlijn, Londen en Amsterdam?

‘Typerend voor Nederland waren de verzuiling en de katholieke emancipatie. Tussen 1850 en 1960 zijn er enorm veel kerken gebouwd. Daarom moeten er nu zo veel worden gesloten. Wij denken vaak dat de eeuwenlange christelijke geschiedenis van Nederland nu zo snel wordt afgebroken. Maar die kerkelijke bouwdrift was nog maar een recent verschijnsel.

In Berlijn speelt de deling tussen Oost en West een rol. De Sint-Michaëlsparochie werd door de Muur in tweeën gedeeld. Het westelijke deel was z’n kerk kwijt; die stond nu in Oost-Berlijn. In de wijk Kreuzberg kwam een nieuwe Michaëlskerk. Nu is de Muur weg, maar de parochies waren zo uit elkaar gegroeid dat ze apart zijn gebleven.’

 

7 U hebt zelf geen religieuze achtergrond. Waarom boeit dit onderwerp u?

‘Ik raakte in religie geïnteresseerd op de middelbare school in de jaren negentig. Toen kwam de discussie over de islam op. Het onbegrip over en weer werd steeds groter. Ik vond het belangrijk om elkaar beter te begrijpen. En ik vind het zelf ook zonde als er kerken gesloopt worden. Ik zal niet gauw de barricaden op gaan, maar het zijn vaak toch markante gebouwen met een bijzondere geschiedenis. In Weesp zou de Laurentiuskerk gesloopt worden. Bioloog Midas Dekkers woont in Weesp en verzette zich daartegen. Op een inspraakavond zei hij zoiets als: “God heeft de kerk verlaten, maar dat betekent toch niet dat we het gebouw moeten slopen.” Dat vind ik een boeiend sentiment.’

Antropoloog Daan Beekers: ‘De lange christelijke geschiedenis van Nederland blijft zichtbaar door die materiële overblijfselen.’